مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا

Transcription

1 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا روح اهلل محمدعلی نژاد عمران 1 پیمان کمالوند 2 تاریخ دریافت: 1312/01/52 تاریخ پذیرش: 1312/7/12 چکیده تحقق جامعه سالم مستلزم برخورداری افراد آن از سالمت روانی و داشتن شخصیتی اثرگذار و ارزشمند است. از اینرو بهرهمندی از عز ت نفس بهعنوان اساسیترین نیاز انسان در شکلگیری شخصیت مفید اثرگذار و کارا در همۀ سطوح زندگی بیگمان اثرات مثبتی را در جامعه به دنبال خواهد داشت. آنچه که مشاهده میشود بخش قابل توجهی از مراجعین به مراکز مشاوره برای دریافت خدمات در حوزۀ شخصیتی و بویژه حل تصورات منفی از خود و عدم درک استعدادهای درونی و به تبع آن احساس پوچی ناتوانی و بیارزشی میباشد. انسانی که خود را مفید و ارزشمند بداند و عزت نفس باالیی داشته باشد از سالمتی روانی باالتری بهرهمند خواهد بود. در مقابل شخصی که از خود تصور منفی داشته باشد و عزت نفس او پایین باشد و خود را ناتوان و بیارزش بداند به بسیاری از اختالالت روانی دچار شده و در موقعیتهای دشوار زندگی تاب مقاومت نخواهد داشت. در راستای بومیسازی نظریهها و روشهای مشاوره در کشور با توجه به معیارهای فرهنگی اعتقادی جامعه پژوهش حاضر برنامهریزی شده و با هدف تطبیق مفهوم عزت نفس در قرآن و روانشناسی انسانگرا به منظور استخراج مبانی مشاورهای در جهت حل معضالت روانی شخصیتی بر پایۀ آیات قرآن کریم و روایات و به روش تحلیل محتوا به انجام رسیده است. یافتههای این پژوهش آشکارسازی مؤلفهها ابعاد و جلوههای عز ت نفس و ویژگیهای مفهومشناسانۀ آن مبتنی بر آموزههای قرآن کریم و روانشناسی انسانگرا میباشد. واژگان کلیدی: قرآن روانشناسی انسانگرا عزت نفس ابعاد مؤلفهها جلوهها 1. استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه عالمه طباطبائی )نویسنده مسئول( r_alinejad_omran@yahoo.com 5. دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

2 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز مقدمه»عزتمندی«یکی از اساسیترین رکنهای تعالی جوامع بهشمار میرود. دستیابی به جامعه متعالی آشکارا در گرو سالمت شخصیت افراد آن جامعه و برخورداری از روحیۀ عز تمندی و اثرگذاری است. از اینرو برخورداری از عز ت نفس بهعنوان اساسیترین نیاز انسان در شکلگیری شخصیت مفید اثرگذار و کارا در همۀ سطوح زندگی بیگمان اثرات مثبتی را در جامعه به دنبال خواهد داشت )گنجی 1371 (. عز ت نفس از مشخصههای دیرپای روانی شخصیتی بشری است. گزارشهای تاریخی و نظریات فیلسوفان و اندیشهوران حوزههای تعلیم و تربیت درطول هزاران سال گذشته گواه بر این مطلب است که برای انسان هیچ حکم ارزشی مهمتر از داوری وی دربارۀ خودش نبوده است. طی سده گذشته نیز بسیاری از روانشناسان این نظریه را پذیرفته و در قالب ویژگیها و صفات عز ت نفس که با وجود آن شخصیت انسان شکل میگیرد و انسان را در گام نهادن در مسیر زندگی یاری میدهد به بحث در مورد آن پرداختهاند )هرگنهان 1311 (. اساسا انسانی که خود را مفید و ارزشمند بداند و عزت نفس باالیی داشته باشد از سالمتی روانی باالتری بهرهمند خواهد بود. در مقابل شخصی که از خود تصور منفی داشته باشد و عزت نفس او پایین باشد و خود را ناتوان و بیارزش بداند به بسیاری ازاختالالت روانی دچار شده و در موقعیتهای دشوار زندگی تاب مقاومت نخواهد داشت)گنجی 1371 (. در دهه 1190 موضوع عز ت نفس از ب عد فرهنگی جنجالی به پا کرد که نه تنها موجب افزایش تدوین شمار کتابهایی در این خصوص و در زمینههای گوناگون شد بلکه سرآغاز مطالعات علمی وسیع تری نیز گردید )براندن 1372(. زیرا از منظر علم روانشناسی داشتن عزت نفس نیاز اساسی انسان به شمار رفته و مقولهای است که انسان پیوسته برای رسیدن به آن تالش میکند )گنجی 1371 (.

3 3 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا از دیگر دالیل اهمیت این موضوع آن است که نیاز به عزت نفس به افراد ویژهای اختصاص ندارد بلکه همه افراد صرف نظر از جنسیت سن زمینه فرهنگی جهت و نوع کاری که در زندگی دارند نیازمند عزت نفس هستند چون عزت نفس بر همه سطوح زندگی انسان اثرگذار است و اگر این نیاز بهصورت صحیح ارضاع نشود نیازهای گستردهتری نظیر نیاز به خالقیت پیشرفت و یا درک استعداد بالقوه محدود میماند. با توجه به شیوع تعارضات شخصیتی که عمدتا برخاسته از دیدگاههای منفی است که افراد نسبت به خود دارند و با توجه به آنکه مشاوران و روانشناسان همواره درصدد ارائه راهکارهایی برای پیشگیری از ابتال به تعارضات و در نهایت درمان آن بودهاند لذا به نظر میرسد ارائه الگوی مشاورهای مبتنی بر دیدگاههای قرآن کریم که به افراد دچار تعارض کمک کند تا زندگی توأم با آرامش و رشد را تجربه کنند در اینخصوص مؤثر واقع شود. در قرآن کریم و احادیث اهل بیت)ع( نیز بسیاری از عناوین و مسائل روانشناسی مطرح شده است از جمله مباحث مربوط به نفس و مراتب آن و حتی فراتر از روان یعنی مسأله روح و نیز مسائل بهداشت روان به صورت گسترده پرداخته شده است. که در این مورد کتاب قرآن و روانشناسی تألیف عثمان نجاتی )ترجمه عباس عرب بنیاد پژوهشهاى اسالمى آستان قدس رضوى مشهد 1391( قابل توجه است. این مقاله در صدد آن است که مفهوم عز ت نفس را از دیدگاه روانشناسی انسانگرا و قرآن به روش تطبیقی تحلیل و بررسی کند تا ضمن بیان نقاط اشتراک و افتراق این دو دیدگاه زمینهای برای نظریه پردازی در حوزه روانشناسی اسالمی فراهم آورد. اینکه اساسا عز ت نفس از چه نقش و جایگاهی در تعالی و موفقیت فردی و اجتماعی انسان برخوردار است خاستگاه و منشأ پیدایش عز ت نفس کدام عامل یا عوامل اصلی هستند انگیزههای متعالی و معرفت نفس چه نقشی در ایجاد یا تقویت عز ت نفس دارد و اینکه جلوههای عز ت نفس در ابعاد مختلف زندگی انسان کدام است ازجمله مهمترین سؤاالت این مقاله است.

4 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز مفهومشناسی عز ت در قرآن. مفهوم»عز ت«از مفاهیم کلیدی قرآنی و حدیث و از بنیادیترین اصول تربیتی اسالم است به گونهای که اسالم اساس تربیت را مبتنی بر عز ت میداند. عزت نفس تبلوری از نگاه ارزشمند انسان به خود خدا و جهان هستی و ارتباط بین آنها است. از این رو فرآیند شکلگیری عز ت نفس آدمی زمانی میس ر است که باورها و نگرشها و اعتقادات او بر پایه ایدئولوژی و جهانبینی صحیح استوار باشد تا با هدفمند کردن انسان او را به اوج برساند. اصل واژه»عز ت«به معنای شکستناپذیری سخت و محکمی است و به زمین سخت )عزیز( گویند العزاز: أرض ص لبه )ابن منظور 1109(. راغب عز ت را حالتی میداند که نمیگذارد شخص مغلوب کسی شده و شکست بخورد و»العزیز«کسی است که پیروز شود و شکست نخورد )راغب 1115 : 213(. به شیء کمیاب و جامع هر چیزی نیز )عز الشیء( گفته میشود )ابن فارس راغب طریحی 1372(. مصطفوی در مورد»عز «و مشتقات آن مینویسد:»اصل ماده عز در مقابل ذل ت و خواری است در العز برتری و چیرگی نسبت به غیر خودش نهفته است و کسی که تفو ق دارد نوعی غلبه و چیرگی و سختی در اوست و این صفات در عالم خارج به ندرت یافت میشود«)مصطفوی 1310 (. )...ف ا خ ذناه م ا خذ ع زیز م قت د ر قمر/ 15...ا ن ر ب ک ه و الق و ى الع زیز هود/ 11...ول ی عل م الل ه م ن ی نص ر ه ور س ل ه...ا ن الل ه ق وى ع زیز حدید/ 52 ا ن ال ذین ی حاد ون الل ه ور سول ه ا ولئ ک ف ى اال ذ ل ین * ک ت ب الل ه ال غل ب ن ا ن ا ور س لى ا ن الل ه ق وى ع زیز مجادله/ 50 و 51 و ل ی نص ر ن الل ه م ن ی نص ر ه ا ن الل ه ل ق و ى ع زیز حج/ 10 و 71 احزاب/ 52 شوری/ 11 (. همچنین در قرآن کریم عز تمندى خداوند توأم با کبریایى و عظمت بیان شده است: )ه و الل ه ال ذى ال ا له ا ال ه و الم ل ک الق د وس الس لام الم ؤم ن الم ه یم ن الع زیز الج ب ار الم ت ک ب ر س بحن الل ه ع م ا ی شر کون حشر/ 53(. عز ت حقیقی وکامل در خداوند متعال محقق است)...ول ل ه الع ز ۀ ول ر سول ه ول لم ؤم نین ولک ن الم نف قین الی عل مون منافقون/ 9 ف إ ن ال ع ز ۀ ل ل ه ج میعا نساء / 131 إ ن ال ع ز ۀ ل ل ه ج م یع ا یونس/ 12 م ن کان ی رید الع ز ۀ ف ل ل ه الع ز ۀ ج میع ا فاطر/ 10 و...(. در قرآن کریم ماده عز 111 مرتبه واژه العز ه 10 و عزیز 15 مرتبه به کار رفته است است که هرکدام به گونهای ارتباطی با شکستناپذیری دارند. این واژه در قرآن کریم به همان

5 5 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا معنای لغوی خود شکست ناپذیر)إن ک أنت العزیز الحکیم بقره/ 151 و ر د الل ه ال ذ ین ک ف ر وا ب غ ی ظ ه م ل م ی نال وا خ ی را و ک ف ى الل ه ال م ؤ م ن ین ال ق تال و کان الل ه ق و ی ا ع ز یزا احزاب/ 52 ( سرفراز و سربلند )أعز ه علی الکافرین مائده/ 21 ( پیروز و غالب )و ما أنت عل ینا ب ع زیز هود/ 11 ( زورمند و قادر )ألیس اهلل بعزیز ذی انتقام زمر/ 37 ( سرکش و سرسخت )أخذته العز ه باإلثم بقره/ 501 ( و نیز به معنای مورد تأیید )فعز زنا بثالث یس/ 11 ( بهکار رفته است. بر این اساس و با توجه به اقوال اصحاب لغت و موارد استعمال این واژه در قرآن عز ت به معنای شد ت و غیرقابل غلبه بودن و نفوذ ناپذیری و تفو ق و برتری است. لذا شخص عزیز به علت شکست ناپذیریاش همواره غالب و پیروز و همچنین سرافراز و سربلند است. مفهومشناسی نفس در قرآن. واژه نفس در ادبیات دینی بیشتر به معنای خود و خود آدمی به کار رفته است. کلمه نفس در قرآن حدود 512 مرتبه در شکل مفرد و جمع به کار رفته است. حتی خداوند در مورد خودش نیز این واژه را به کار برده است مانند:»ک ت ب ع یل ن فس ه الر حم ه انعام/ 15 و اص ط ن ع ت ک ل ن ف س ی... و من تو را برای خودم پرورش دادم طه/ 11 «. همچنین در آیاتی مانند )ی ا أ ی ه ا ال ذ ین آم ن وا ق وا أ ن ف س ک م و أ ه ل یک م ن ار ا و ق ود ه ا الن اس و ال ح ج ار ۀ ع ل ی ه ا م ل ائ ک ۀ غ ل اظ ش د اد ل ا ی ع ص ون الل ه م ا أ م ر ه م و ی ف ع ل ون م ا ی ؤ م ر ون تحریم/ 1 و ال ت ک ون وا ک ال ذ ین ن س وا اهلل ف أ ن س اه م أ ن ف س ه م أ ول ئ ک ه م ال ف اس ق ون حشر/ 11 ف م ن ح اج ک ف یه م ن ب ع د م ا ج اء ک م ن ال ع ل م ف ق ل ت ع ال و ا ن د ع أ ب ن اء ن ا و أ ب ن اء ک م و ن س اء ن ا و ن س اء ک م و أ ن ف س ن ا و أ ن ف س ک م ث م ن ب ت ه ل ف ن ج ع ل ل ع ن ت الل ه ع ل ى ال ک اذ ب ین آل عمران/ 11...ع ل م الل ه أ ن ک م ک ن ت م ت خ ت ان ون أ ن ف س ک م ف ت اب ع ل ی ک م و ع ف ا ع ن ک م بقره/ 197 و ن فس و م ا س و اه ا... شمس/ 7-9 و...( نفس به معنای خود آدمی به کار رفته است. بنابراین نفس در بیشتر موارد به معنای خود طبیعی هر جاندار و درباره انسان به معنای همان خود انسان به کار میرود. مفهومشناسی عز ت نفس. کلمه عز ت هرگاه با واژه نفس ترکیب شود مربوط به انسان و از نوع اکتسابی آن است به این معنا که انسان در اثر تمرین و ممارست حالتی را در خویشتن پرورش میدهد که در برخورد با حوادث زندگی و خواستههای نفسانی سرسخت و مقاوم باقی بماند. از این حالت در منابع دینی به عز ت نفس تعبیر میشود )شجاعی 1397(. در قرآن کریم عزت و کرامت در وجود انسان بر دو نوع است: 1.کرامت ذاتی: کرامتی است

6 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز که در قوس نزول و در جریان تکوین و آفرینش انسان مطرح میباشد و مدح آدمی به خاطر داشتن این وصف در واقع مدح پروردگار کریم است چرا که در نتیجۀ فعل الهی انسان ذاتا و فی نفسه بر سایر موجودات ظاهری و باطنی برتری و فضیلت داده شده است. البته این صفت مربوط به مقام انسانیت است و در افراد انسانی به صورت بالقوه وجود دارد 5.کرامت اکتسابی: کرامتی است که در قوس صعود و در سیر کمالی انسان از اسفل السافلین نقص و کاستی تا اعلی علیین قرب الهی مطرح میباشد و مدح آدمی به صفت کرامت به سبب افعال اختیاری اوست که کرامت بالقوه و استعداد نهفته در وجود خود را فعلیت میبخشد و به فضیلت و برتری بر موجودات زمینی و آسمانی نایل میگردد. در این مسیر رهتوشه نیل به مقام کرامت تقواست و هر که تقوایش قویتر باشد به همان میزان از کرامت الهی بیشتری بهرهمند میباشد که»إن اکرمکم عند اهلل اتقیکم«)اسراء/ 70 (. عز ت نفس تنها به معنای حس ارزشیابی و سودمندی شخص از خویش نیست بلکه با نگاهی جامعتر به مجموعهای از روحیات و صفات و ملکات نفسانی اطالق میگردد که هم از جنبه شخصیتی و به اصطالح فردی قلمداد میشود و هم از جنبه اجتماعی و ارتباط با محیط انسانی و در نگاهی وسیع تر با خداوند دارای ارتباط و اثر عمیق است. چنین شخصیتی در قالب انسان کامل قرار میگیرد و در نهایت این ارتباط با مبدأ مقام قرب الهی نامیده میشود. بنابراین عز ت نفس مفهومی است که برای هرآنچه ستودنی ارزشمند و مورد رضایت است به کار میرود. همچنین در نگاه قرآن عز ت عالوه بر صفت ایجابی آن یعنی آراسته شدن به ارزشها و اعتالء به بلندی وصف سلبی نیز دارد و آن دوری از رذائل و هرآنچه موجب حقارت و پستی انسانیت است میباشد )جوادی آملی 1311(. تو جه به عز ت و اقتدار الهى مانع بخلورزى آدمى )ف ات ق وا الل ه م ااست ط عت م واسم عوا وا طیعوا وا نف قوا خ یر ا ال نف س ک م وم ن یوق ش ح ن فس ه ف ا ولئ ک ه م الم فل حون * عل م الغ یب والش هد ۀ الع زیز الح کیم. تغابن/ 11 و 19( و زمینه دورى از متابعت شیطان )یا ی ه ا ال ذین ءام نوا ادخ لواف ى الس لم کاف ۀ وال ت ت ب عوا خ ط وت الش یطن ا ن ه ل ک م ع د و م بین * ف ا ن ز ل لت م م ن ب عد ما جاء تک م الب ی نت ف اعل م وا ا ن الل ه ع زیز ح کیم. بقره/ 509 و 501( میشود.

7 و 1 7 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا آنگونه که راغب اصفهانی نیز عزت نفس را به معنای اعتالء و حفظ نفس از رذائل و موجبات فساد نفس میداند )ق د أ ف ل ح م ن ز ک اها* و ق د خاب م ن د س اها شمس/ 10 قل إن الخاسرین الذین خسروا أنفسهم... شوری/ 12 و م ا أ ب ر ئ ن ف س ی إ ن الن ف س ل أ م ار ۀ ب الس وء إ ل ا م ا ر ح م ر ب ی إ ن ر ب ی غ ف ور ر ح یم یوسف/ 15 ( که موجب نفوذناپذیری نفس و روح انسان در برابر نامالیمات و عوامل ذلت است ونفس و روح انسان همواره آراسته به صفات نیکو میشود و خود را از خواری به دور میدارد )و أ م ا م ن خ اف م ق ام ر ب ه و ن ه ى الن ف س ع ن ال ه و ى نازعات/ 10 ( و درنتیجه ملکه مقاومت در برابر رذائل و آراسته شدن به فضائل به دست میآید )راغب اصفهانی 1115(. مفهومشناسی واژۀ کرامت. از جمله مباحثی که قرآن در مورد شخصیت انسان بیان میدارد مقام کرامت و فضیلت اوست. کرامت از ریشه ک ر م و به معنای شرافت است )فراهیدی 1110(. از نظر راغب»کرم«مانند آزادی است جز اینکه که حری ت به محاسن بزرگ و کوچک گفته میشود ولی کرم فقط به محاسن بزرگ اطالق میگردد )راغب 1115(. با سیری در کتب لغت میتوان چنین گفت که کرامت به معنای دوری از لئامت و پستی و بخشنده بودن صفات نیکو صفوح بخشنده کریم و فاضل بوده و به عبارتی درمورد هر چیز گرانبها و نفیسی که دارای صفات پسندیده و نیکو باشد به کار میرود. در قرآن واژه کرامت و مشتقات آن به همان معنای لغویش یعنی به آنچه نیکو و گرانبها و به دور از صفات ناپسندیده باشد به کار رفته است. کرامت صفتی است کمالی به معنای نزاهت از پستی و فرومایگی و کریم یعنی روح بزرگوار و منزه از هر پستی. و انسان از آن جهت کریم است که مورد بزرگداشت و تکریم خاص پروردگار خویش قرار گرفته است.کرامت موهبتی است که از دیدگاه قرآن کریم مخصوص آدمی بوده و سرمنشأ آن روح الهی دمیده شده در کالبد وی میباشد که مالئکۀاهلل را به سجده بر او وامیدارد. )و ل ق د ک ر م ن ا ب ن ی آد م و ح م ل ن اه م ف ی ال ب ر و ال ب ح ر و ر ز ق ن اه م م ن الط ی ب ات و ف ض ل ن اه م ع ل ى ک ث یر م م ن خ ل ق ن ا ت ف ض یال اسراء/ 70 ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا ]بر مرکبهای راهوار]حمل کردیم و از انواع روزیهای پاکیزه به آنان بخشیدیم و

8 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کردهایم برتری دادیم و إ ن ع ل ی ک م ل ح اف ظ ین * ک ر ام ا ک ات ب ین انفطار/ 11 إ ن ه ل ق و ل ر س ول ک ر یم حاقه/ 10 إن ر ب ی غ نی کریم نمل/ 10 (. مفهومشناسی عزت نفس در روان شناسی. حرمت خود یا همان عز ت نفس از مفاهیمی است که در گستره علم روانشناسی شکل گرفته و با حفظ وحدت و کلیت در این گستره قابل فهم خواهد بود. بنابراین نمیتوان در گسترۀ دین و مباحث مربوط به آن برابر نهادۀ حرمت خود را جست زیرا در آیات و روایات و کتابهای اخالقی مفهومی با این ویژگی بهطور کامل وجود ندارد اما از آنجا که عزت نفس دارای مؤلفههای درهمتنیده شده است لذا بررسی خاستگاه مؤلفهها و ابعاد عزت نفس در قرآن و روایات به طور کامل امکانپذیر است )شجاعی 1397(. برای انسان هیچ حکمی با ارزشتر و برتر از داوری در مورد نفس خویش نیست و ارزشیابی شخص از خویشتن و عزت نفس او قطعیترین عامل در روند رشد روانی و جسمانی انسان است )براندن 1371(. در روانشناسی این ارزشیابی تماما به شیوه قضاوت آگاهانه و صریح شفاهی یا کتبی یا برشمردن صفات و توصیف حاالت نیست بلکه به صورت احساس میباشد. احساسی که جداکردن و شناسایی آن مشکل است زیرا پیوسته توسط انسان تجربه میشود و جدای از هر انسان دیگر میباشد و در هر واکنش احساساتی دخیل است )براندن 1371(. با توجه به این موضوع تعاریف گوناگونی برای عزت نفس در علم روانشناسی وجود دارد که به بیان برخی از آنها پرداخته خواهد شد. عزت نفس در روانشناسی عبارت است از درجۀ تصویب تأثیر و ارزشمندی که شخص نسبت به خویشتن احساس میکند )مازلو 1170 (. و یا اینکه عزت نفس به عنوان یک سازۀ کلی نشاندهنده ارزیابی فرد از خود او که انسانی شایسته و باارزش است میباشد )روزنبرگ 1112(. منظور از اصطالح عزت نفس عمدتا ارزشیابی ذهنی مبتنی بر با ارزش بودن و یا بی ارزش بودن شخص نسبت به خود است. بنابراین عزت نفس قسمت ارزشیابانه خودپنداری است زیرا خودپنداری اصطالحی است که دامنه وسیعتری داشته و شامل باورهایی در مورد جنبههای نسبتا خاص همچون پذیرش خود روانشناسان و عزت نفس را عبارت عزت نفس است از احساس خویشتن به عالوه همه ارزشیابیهایی )روزنبرگ ارزشمند بودن.)1112 میدانند در تعاریفی دیگر که این حس از

9 1 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا مجموع افکار احساسها عواطف و تجربیات انسان در طول زندگی ناشی میشود )علیپور 1372(. مازلو در تعریفی دیگر عزت نفس را در سلسله مراتب نیازهای انسان بعد از عشق و تعلق قرار میدهد و عزت نفس را هسته مرکزی ساختار روان شناختی افراد میداند که آنها را در برابر اضطراب محافظت نموده و آسایش خاطرشان را فراهم میکند )مازلو 1317(. از نظر هارتر نیز عز ت نفس مؤلفه سنجشی خودپنداره محسوب میشود که تاکنون بهندرت تعریف دقیقی از آن ارائه شده است )هارتر 1191(. در این میان شاید معروفترین تعریف برای عز ت نفس فرمول جیمز عبارت از موفقیت/آرزوها= عزت نفس باشد )کیانی 1312(. در این مفهوم عزت نفس استوار بر عاطفه به صورت نسبت دستاوردها بر تواناییهای بالقوه فرد از کارایی زیادی برخوردار است )امامی فاتحی زاده 1371(. اما در مطالعات عز ت نفس غالبا به کوپر اسمیت )1171( استناد میشود. در مفهومسازی او عزت نفس نوعی ارزیابی است که فرد در خصوص خود انجام میدهد و معموال آن را حفظ میکند. این امر بیانگر نوعی نگرش تأیید یا عدم تأیید است و حدی است که شخص اعتقاد به توانایی اهمیت موفقیت و ارزش خویش دارد )براندن 1372(. باتوجه به تعاریف گوناگونی که از عزت نفس شده است در تعریفی نسبتا جامع میتوان گفت عزت نفس عبارت است از احساس ارزشمند بودن که از مجموع افکار عواطف احساسها و تجربیات انسان در طول زندگی حاصل میشود. به بیان دیگر تصورات ارزیابی و تجربهای که انسان از خویشتن دارد باعث میشود نسبت به خود احساس خوشایند ارزشمند بودن یا برعکس احساس ناخوشایند بیکفایتی داشته باشد )اتکینسون.)1397 منشأ و خاستگاه عزت نفس در روانشناسی و قرآن. روانشناسان انسانگرا منشأ عز ت نفس را ارزشیابی و تأیید اجتماعی میدانند و هرآنچه را که شخص تجربه کند و باعث پیشرفت و ترقی او گردد کمالآفرین میدانند و هر موفقیتی در شخص شکوفا شود را عزت بهشمار میآورند )مازلو راجرز 1170(. و این در حالی است که قرآن رشد مادی انسان را در کنار رشد روحی و روانی او که سعادت اخروی انسان را به همراه دارد مایه کمال و عزت نفس انسان به شمار میآورد. امام محمدباقر)ع( در بیان آیه 70 سوره اسراء فرمودند:

10 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز »ان اهلل ال یکرم روح کافر و لکن یکرم ارواح المؤمنین و انما کرامۀ النفس و الدم بالروح همانا خداوند روح کافر را گرامی نمیدارد ولی ارواح مؤمنان را گرامی میدارد و کرامت نفس و خون فقط به روح است«)تفسیر قمی ج 5 ص 55(. همان طور که پیشتر بیان شد منشأ کرامت انسان نفخه روح الهی در کالبد اوست اما با عنایت به این روایت معلوم میشود کسی میتواند کرامت بالقوه و ودیعۀ نهان در وجودش را به فعلیت برساند که از نور ایمان بهرهمند باشد. و این چنین است که نفس و خون او نیز از کرامت برخوردار میگردد. در واقع بر اساس دیدگاه قرآن عوامل مادی به تنهایی نمیتواند مایۀ کمال انسان محسوب شود )جوادی آملی 1375(. کرامت در وجود انسان بر دو نوع است: 1.کرامت ذاتی: کرامتی است که در قوس نزول و در جریان تکوین و آفرینش انسان مطرح می باشد و مدح آدمی به خاطر داشتن این وصف در واقع مدح پروردگار کریم است چرا که در نتیجه فعل الهی انسان ذاتا و فی نفسه بر سایر موجودات ظاهری و باطنی برتری و فضیلت داده شده است. البته این صفت مربوط به مقام انسانیت است و در افراد انسانی به صورت بالقوه وجود دارد 5.کرامت اکتسابی: کرامتی است که در قوس صعود و در سیر کمالی انسان از اسفلالسافلین نقص و کاستی تا اعلی علیین قرب الهی مطرح میباشد و مدح آدمی به صفت کرامت به سبب افعال اختیاری اوست که کرامت بالقوه و استعداد نهفته در وجود خود را فعلیت میبخشد و به فضیلت و برتری بر موجودات زمینی و آسمانی نایل میگردد. در این مسیر رهتوشه نیل به مقام کرامت تقواست و هر که تقوایش قویتر باشد به همان میزان از کرامت الهی بیشتری بهره مند میباشد که»ان اکرمکم عند اهلل اتقیکم«)جوادی آملی 1311(. نیز با توجه به آیات قرآن اساس تقوا را ایمان عمل صالح و معرفت تشکیل میدهد که میتوان آنها را عوامل کرامت به شمار آورد و موانع کرامت را میتوان شرک نفاق اعمال سیئه و جهالت به حساب آورد. پذیرش امانت الهی یعنی والیت مطلق خداوند توسط انسان و سپس عهدهدار شدن مقام خالفت الهی که همان امامت و هدایتگری مردم است حکایت دیگری است از کرامت ذاتی و بالقوه در وجود آدمی که میتواند تحت تربیت ربوبی هادیان طریق )انبیا و اولیای الهی( در راه تکامل و عروج به مدارج کمال و جمال مطلق آن را به فعلیت برساند. در روانشناسی وجودگرا انسان از

11 11 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا اینجهت که انسان است و وجود دارد میتواند دارای استقالل باشد و این بودن نوعی تجربۀ بیواسطه از خودمان و دنیایی است که ما را احاطه کرده است. روانشناسان وجودگرا قائل به وجود استقاللی محض برای انسان بوده و انسان را یگانه هستی و خالق تمام ارزشهای واقعی این جهان و حاکم بر شئون هستی و سایر موجودات میدانند. این دیدگاه فرونگری و خودمحوری و خودخواهی انسان را افزایش داده و صفات ناپسند فراوانی را در او پرورش میدهد و آنها را ارزشمند مینماید )دارابی 1391(. در حالی که اسالم محور اصلی را خالق هستی میداند و اگرچه انسان دارای جایگاه ممتاز کرامت و برخورداری از جانشینی حضرت حق است اما در این هستیشناسی انسان موجودی غیرمسئول در برابر خدا نیست که تنها به خود بیاندیشد و هرچه را که منطبق بر منافع خود تشخیص داده به جا آورد. در قرآن کریم انسان از آن جهت که منتسب به وجود خداست»و ن ف خ ت ف یه م ن ر وح ى حجر/ 51 «دارای ارزش است و ارزش انسان به روح اوست نه جسم )إ ذ ق ال ر ب ک ل ل م ل ائ ک ۀ إ ن ی خ ال ق ب ش ر ا م ن ط ین. ف إ ذ ا س و ی ت ه و ن ف خ ت ف یه م ن ر وح ی ف ق ع وا ل ه س اج د ین ص/ (. در نتیجه اصالت با روح است نه جنبه بدنی و جسمی انسان زیرا سایر مخلوقات از لحاظ جسمی و تطورات دیگر با انسان مشترک هستند )جوادی آملی 11(. 1311: روح انسان از آنجا که وجودی از خداست از همان ابتدای خلقت دارای ارزش و اعتبار است و بر انسان الزم است این ارزش را حفظ نموده و افزایش دهد. پس این عزت از ناحیه خدا به دست میآید چراکه عزت از آن اوست»إن الع ز ۀ ل ل ه ج م یع ا نساء/ 131 «و هرکس خواهان عزت واقعی است باید از خداوند طلب نماید»م ن کان ی رید الع ز ۀ ف ل ل ه الع ز ۀ ج میع ا إ ل یه ی صع د الک ل م الط ی ب و الع م ل الص ال ح ی رف ع ه فاطر/ 10 «و چنین عزتی همواره در حال رشد فزاینده است و سیر صعودی انسان را به دنبال دارد. ضمن اینکه این عزت که انسان از ناحیه وجود خدا دریافت میکند بر اساس استحقاق انسان نبوده است زیرا هیچ کس را بر خدا حقی نیست بلکه فضل و کرم الهی بر انسان ها افاضه شده و ارزش و کرامت را به دست آورده است. در حدیثى پیامبر )ص( فرمودند: "ان ربکم یقول کل یوم: أنا العزیز فمن أراد عز الدارین فلیطع العزیز": پروردگار شما همه روز مىگوید: منم عزیز و هر کس عزت دو جهان خواهد باید اطاعت عزیز کند)تفسیر نورالثقلین ج 1

12 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز ص 325 (. بنابراین در جهت حفظ و ارتقای این کرامت باید کوشش کند و این هدف در گرو ایمان و عمل صالح و تالش انسان صورت میگیرد. پس انسانها برحسب ایمان و عمل صالح دارای مراتب وجودیاند و ارزش هریک در نزد خدا متفاوت است. زیرا میزان عزت نفس آنها متفاوت است اما از این جهت که همه آفریده خدا هستند و از یک نفس واحد شکل یافتهاند )ی ا أ ی ه ا الن اس ات ق وا ر ب ک م ال ذ ی خ ل ق ک م م ن ن ف س و اح د ۀ نساء/ 1 ( و دارای حیات و وجود هستند و نزد خدا برابرند و تنها معیار فضیلت ایشان عز ت تقوا و فرمانبرداری آنهاست نه اصل و نسب زبان قومیت و موقعیت و تمام این موارد تنها برای شناخت ظاهری همدیگر هست )ی ا أ ی ه ا الن اس إ ن ا خ ل ق ن اک م م ن ذ ک ر و أ ن ث ى و ج ع ل ن اک م ش ع وب ا و ق ب ائ ل ل ت ع ار ف وا إ ن أ ک ر م ک م ع ن د الل ه أ ت ق اک م إ ن الل ه ع ل یم خ ب یر حجرات/ 13 (. زیرا همه در اعضاء و جوارح با هم برابرند )و هو الذی أنشأکم من نفس واحده... انعام/ 19 مائده/ 12 (. بنابراین خاستگاه عزت نفس انسان از نظر قرآن خداوند و میزان رضایت اوست. در نتیجه تمام ساختار اخالق شخصیت بینش اعمال اعتقادات و بهطور کلی اسلوب زندگی انسان به منظور حفظ و افزایش عزت نفس باید در جهت اطاعت از اوامر و پرهیز از نواهی الهی و میزان رضایتمندی خداوند باشد و همچنین برخورداری از مواهب دنیا و اموال و ثروت و موقعیتهای اجتماعی و به تبع آن احساس ارزشمندی و لذت از وضع موجود انسان از دیدگاه قرآن معیاراصلی کرامت و ارزش محسوب نمیشود. زیرا دنیا و متعلقات آن از قبیل مال و فرزند و موقعیت تنها برای آزمایش الهی است: )اع ل م وا أ ن م ا ال ح ی اۀ الد ن ی ا ل ع ب و ل ه و و ز ین ۀ و ت ف اخ ر ب ی ن ک م و ت ک اث ر ف ی ال أ م و ال و ال أ و ل اد ک م ث ل غ ی ث أ ع ج ب ال ک ف ار ن ب ات ه ث م ی ه یج ف ت ر اه م ص ف ر ا ث م ی ک ون ح ط ام ا و ف ی ال آخ ر ۀ ع ذ اب ش د ید و م غ ف ر ۀ م ن الل ه و ر ض و ان و م ا ال ح ی اۀ الد ن ی ا إ ل ا م ت اع ال غ ر ور حدید/ 50 ک ل ن ف س ذ ائ ق ۀ ال م و ت و إ ن م ا ت و ف و ن أ ج ور ک م ی و م ال ق ی ام ۀ ف م ن ز ح ز ح ع ن الن ار و أ د خ ل ال ج ن ۀ ف ق د ف از و م ا ال ح ی اۀ الد ن ی ا إ ل ا م ت اع ال غ ر ور آل عمران/ 192( لذا اگر انسان زندگی و متاع دنیا را اساس عزت و کرامت قرار دهد این زندگی فناپذیر بوده و دوام ندارد و در واقع عزت بهدست آمده از طریق مال و قدرت و شهوات بر باد است و تنها معیار کرامت و عزت نفس تقواست»إ ن أ ک ر م کم ع ند الل ه أ ت ق ئک م حجرات/ 13 «.

13 13 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا تأثیر معرفت نفس بر ایجاد عز ت نفس. در روانشناسی به موضوع خود و شناخت نفس در ایجاد عز ت نفس تأکید شده است و روانشناسان اساس عزت نفس را شناخت خود نامیدهاند زیرا هر آنچه انسان خود را بیشتر به شناخت متعهد بداند به همان اندازه ضمیر هوشیار او آگاه و بیدار میشود و به سوی سودمندی )عزت نفس( در شناخت سوق داده میشود و متقابال هر آنچه انسان در بیدار و هوشیار ساختن هدف تنظیمکنندۀ عمل خودآگاهی دچار شکست شود و یا از آن امتناع نماید به همان میزان از کوشش ذهن و مسئولیت استدالل به دور میماند که نتیجه آن عدم سودمندی نیروی شناخت است )براندن 1371(. درآیات قرآن و روایات اسالمی شناخت نفس آغاز معرفت و بینش انسان است. )یا ی ه ا ال ذین ءام نوا ادخ لواف ى الس لم کاف ۀ وال ت ت ب عوا خ ط وت الش یطن ا ن ه ل ک م ع د و م بین * ف ا ن ز ل لت م م ن ب عد ما جاء تک م الب ی نت ف اعل م وا ا ن الل ه ع زیز ح کیم بقره/ 509 و 501( حتی خداشناسی نیز در گرو شناخت نفس است»م ن ع رف نفس ه فق د ع رف رب ه «)مجلسی بیتا( و این شناخت انسان را در مسیر هدایت قرار میدهد. به طوری که هرکسی نفس خود را شناخت خود را از گمراهی حفظ میکند. انسان عزیز و کریم دارای نفس متعالی و به اصطالح برخوردار از خود واقعی است. قرآن کریم نفس انسان را سفارش به سخن نیک میکند )أ ولئ ک ال ذین ی ع ل م الل ه ما فی ق ل وب ه م ف أ ع ر ض ع ن ه م و ع ظ ه م و ق ل ل ه م فی أ ن ف س ه م ق و ال ب لیغا نساء/ 13 ) و هر گناهی را از نفس خود انسان میداند )ما أ صاب ک م ن ح س ن ۀ ف م ن الل ه و ما أ صاب ک م ن س ی ئ ۀ ف م ن ن ف س ک نساء/ 71 ( و نفس انسان را مورد آزمایش قرار میدهد و بازگشت او را به سوی خدا میداند )یونس/ 30 ( و هرکس به میزان تالش و سعی خود جزا میبیند )إ ن الس اع ۀ آت ی ۀ أ کاد أ خ فیها ل ت ج زی ک ل ن ف س ب ما ت س عی طه/ 12 ( و شناخت یکدیگر را مبی ن مراتب کرامت انسانها دانسته است )حجرات/ 13 (. این آیات نشان از اهمیت خود و نفس انسان و شناخت آن است. از دیدگاه قرآن مفهوم خود در ایجاد عزت نفس با توجه به نگرشهایی شکل میگیرد که از جمله آنها میتوان به مواردی از ایندست اشاره نمود که: 1- زندگی از دنیا به آخرت استمرار دارد و خداوند نیز در این زمینه به برخی از اولیاء خود از جمله ع ز یر و ابراهیم اطمینان داده است»...و إذ قال إبراهیم ر ب أر نی ک یف ت حی الم وت ی... بقره/ 521 و 510 «. البته شناخت این نکته که مرگ پایان

14 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز زندگی نیست کفایت نمیکند بلکه افراد باید در سه بعد شناخت و عواطف و رفتار به این نگرش برسند)کاویانی 1399(. 5- متاع زندگی دنیا نسبت به آخرت اندک است )ی ا أ ی ه ا ال ذ ین آم ن وا م ا ل ک م إ ذ ا ق یل ل ک م ان ف ر وا ف ی س ب یل الل ه اث اق ل ت م إ ل ى ال أ ر ض أ ر ض یت م ب ال ح ی اۀ الد ن ی ا م ن ال آخ ر ۀ ف م ا م ت اع ال ح ی اۀ الد ن ی ا ف ی ال آخ ر ۀ إ ل ا ق ل یل توبه/ 39 (. 3- دنیا از نظر زمانی کوتاه و غیرقابل مقایسه با آخرت است و آخرت همیشگی است اما دنیا فانی است )ما ع ن د ک م ی ن ف د و ما ع ن د الل ه باق و ل ن ج ز ی ن ال ذین ص ب ر وا أ ج ر ه م ب أ ح س ن ما کان وا ی ع م ل ون نحل/ 11 (. 1- دنیا مادی است و محدودیت دارد و از آنجا که اصالت انسان با روح است لذا دنیای مادی برای او مرحله اول و پایین محسوب میشود و به تعبیر قرآن دستمایۀ بازی و متاع غرور و گمراهی است. )ک ل ن ف س ذ ائ ق ۀ ال م و ت و إ ن م ا ت و ف و ن أ ج ور ک م ی و م ال ق ی ام ۀ ف م ن ز ح ز ح ع ن الن ار و أ د خ ل ال ج ن ۀ ف ق د ف از و م ا ال ح ی اۀ الد ن ی ا إ ل ا م ت اع ال غ ر ور آل عمران/ 192 اع ل م وا أ ن م ا ال ح یاۀ الد ن یا ل ع ب و ل ه و و ز ین ۀ و ت فاخ ر ب ی ن ک م و ت کاث ر ف ى ال أ م وال و ال أ و الد ک م ث ل غ ی ث أ ع ج ب ال ک ف ار ن بات ه ث م ی ه یج ف ت راه م ص ف ر ا ث م ی ک ون ح طاما و ف ى ال آخ ر ۀ ع ذاب ش د ید و م غ ف ر ۀ م ن الل ه و ر ض وان و م ا ال ح یاۀ الد ن یا إ ال م تاع ال غ ر ور حدید/ 50 (. لکن براساس نگرش قرآن باید به زندگی خوشبین و امیدوار بود و دیگر جایی برای بدبینی فرد مسلمان بجهت برخی مشکالت نسبت به زندگی وجود ندارد. چراکه 2- در بینش الهی هرچیزی دقیق محاسبه شده و به کسی ظلم نخواهد شد )نساء/ 11 ) و هر کار خوبی ده برابر پاداش دارد )م ن ج اء ب ال ح س ن ۀ ف ل ه ع ش ر أ م ث ال ه ا و م ن ج اء ب الس ی ئ ۀ ف ل ا ی ج ز ى إ ل ا م ث ل ه ا و ه م ل ا ی ظ ل م ون انعام/ 110 (. در این نوع نگرشها نوعی مثبت نگری واقع بینانه حاکم است و اطمینان خاطر حاصل میشود که زندگی دنیا مزرعه آخرت است و این زندگی به تبع کل هستی هدفمند است. بدین معنا که هر فردی الزاما یک مطلوب نهایی دارد و کارهایی که انجام میدهد برای دستیابی به آن خواهد بود )مصباح یزدی 1371(. 1- قرآن هدف خلقت را عبادت خداوند میداند )و م ا خ ل ق ت ال ج ن و ال إ ن س إ ل ا ل ی ع ب د ون ذاریات/ 21 ( و بر این نکته تأکید میکند که انسان بیهوده آفریده نشده )مؤمنون/ 112 ( و این کالم اهل تفکر است )إ ن ف ی خ ل ق الس م او ات و ال أ ر ض و اخ ت ل اف الل ی ل و الن ه ار ل آی ات ل أ ول ی ال أ ل ب اب آل عمران/ 110 (. بنابراین از منظر قرآن تأثیر معرفت نفس در ایجاد عزت نفس مبتنی به نگرشهایی همچون استمرار زندگی از دنیا

15 15 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا به آخرت امیدواری و خوشبینی نسبت به زندگی و هدفمندی زندگی به تبع کل هستی است. چنین انسانی با چنین نگرش و بینشهایی اساس شخصیت خود را تشکیل و رشد میدهد. چنین انسانی خود را ماورای عالم مادی و طبیعی میبیند و در نتیجه منزل واقعی خود را نزد خالق خود میداند»أ ن ک م إ ل ی ه ت حش ر ون بقره/ 503 «. بیارزش نمیبیند بلکه متعالی و هدفمند میداند و او هرگز خود را بی هدف و استوار است. برخالف دیدگاه روانشناسی غربی که این معیارها تا حدود زیادی مورد توجه نبوده و تمام محور خود را منحصر بر انسان و وجود متفر د او میدانند. نقش انگیزههای متعالی در ایجاد عز ت نفس. روانشناسان در بیان مباحث عز ت نفس به خودشکوفایی و نقش انگیزههای متعالی در ایجاد عزت نفس اشاره داشتهاند. راجرز و مازلو به فطری بودن تمایل خودشکوفایی در انسان عقیده دارند )مازلو راجرز.)1170 و آدلر آلپورت و فرام به غیر فطری بودن و درونی بودن این استعداد اشاره کردهاند )اسمیت 1117(. از نکات مثبت دیدگاه روانشناسان بخصوص انسانگراها میتوان به نظر آنها درباره شخصیت افراد خودشکوفا و دارای عزت نفس باال اشاره نمود: اینکه افراد خودشکوفا رابطه خوب و گرمی با اجتماع دارند در مقابل فرهنگهای ناسالم مقاومت نشان میدهند با بیعدالتی و نابسامانی مخالفاند احساس همدردی و عطوفت عمیق با سایر انسانها دارند که این موارد تا حدودی نیز با موازین قرآن ارتباط دارد )دارابی 1391(. یکی دیگر از این مشترکات اهمیت آنها به خودشناسی و اهمیت به خود و شناخت نفس در داشتن عزت نفس باالست. زیرا عزت نفس بخشی از یک سازۀ وسیع به معنی رشد حس خود است )امامی فاتحیزاده 1371(. و هرآنچه انسان بیشتر خود را به شناخت متعهد بداند به همان اندازه وظیفه اصلی ضمیر هشیار او آگاه و بیدار میشود. نکتۀ دیگر آنکه بعضی از این نظریه پردازان اعتقاد به اراده و اختیار انسان در باال بردن عزت نفس دارند. براندن در این زمینه بر این عقیده است که عزت نفس به انتخاب ارادی انسانها مربوط میشود و منبع آن نمیتواند تنها از خانواده نژاد رنگ پوست و یا توفیق اجداد انسان باشد چراکه این عوامل منشأ عزت نفس کاذباند )براندن.)1372 در قرآن انگیزههای متعالی انسانی به عنوان عامل اصلی تحرک و افزایش عزت نفس نوعی مسابقه

16 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز و رقابت در انجام کارهای خیر دانسته شده است )ف اس ت م س ک ب ال ذ ی أ وح ی إ ل ی ک إ ن ک ع لی ص راط م س ت ق یم و إ ن ه ل ذ ک ر ل ک و ل ق و م ک و س و ف ت س ئ ل ون آنچه را بر تو وحی شده محکم بگیر که تو بر صراط مستقیمی و این مایه یادآوری )و عز ت( تو و قوم تو است و به زودی سؤال خواهید شد زخرف/ و ل ک ل و ج ه ۀ ه و م و ل یها ف اس ت ب ق وا ال خ ی رات أ ی ن ما ت ک ون وا ی أ ت ب ک م الل ه ج م یعا إ ن الل ه ع لى ک ل ش ی ء ق د یر بقره/ 119 (. این رقابت در امور فردی و اجتماعی مطلوب است همه چیز در زندگی انسانها امتحان است و این دنیا برای ماندن نیست بلکه کشتزاری است که برداشت محصول اصلی آن در دنیای دیگر است و قطعا انسان را به اموری مثل ترس گرسنگی و از دست دادن جان و مال و محصوالت میآزماید )و ل ن ب ل و ن ک م ب ش ی ء م ن ال خ و ف و ال ج وع و ن ق ص م ن ال أ م و ال و ال أ ن ف س و الث م ر ات و ب ش ر الص اب ر ین بقره/ 122 (. هیچکس بار دیگری را به دوش نمیکشد )ق ل أ غ ی ر الل ه أ ب غ ی ر ب ا و ه و ر ب ک ل ش ی ء و ل ا ت ک س ب ک ل ن ف س إ ل ا ع ل ی ه ا و ل ا ت ز ر و از ر ۀ و ز ر أ خ ر ى ث م إ ل ى ر ب ک م م ر ج ع ک م ف ی ن ب ئ ک م ب م ا ک ن ت م ف یه ت خ ت ل ف ون انعام/ 111 (. پس دریافت نعمت و برخورداری از ثمرات و ثروت و مال و فرزندان و موقعیت اجتماعی معیار کرامت و عزت محسوب نمیشود بلکه اینها در راستای امتحان و آزمایش الهی در جهت رشد استعدادها و شکوفایی آن به منظور کسب عزت و کرامت الهی است. بنابر این قرآن با جامعیت و نگرشی تام تمام ابعاد وجودی و تربیتی و معرفتی انسان را در نظر گرفته و با نگاه جامع خود سعی در به کمال رساندن انسان و قراردادن او در مسیر صحیح زندگی دارد. و مانند مکاتب محدود روانشناسی و انسان شناسی تنها به یک ب عد از ابعاد وجودی و ترببیتی انسان نظر نمیافکند که منجر به پرورش موجودی تکبعدی با نگرش محدود و خاص شود. چنین نگرشی به خصوص در روانشناسان انسانگرا در مورد ابعاد عزت نفس نمایان است. بررسی برخی از مؤل فههای عز ت نفس در روانشناسی و قرآن. عز ت نفس دارای منابع و مؤل فههایی است که هر کس به هر میزان از این مؤل فهها برخوردار باشد در اعمال روزانۀ او نمایان میشود و درجۀ عزت نفس او را نمایان میسازد که در ذیل به برخی از این مؤل فهها از منظر روانشناسی و قرآن اشاره خواهد شد

17 17 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا الف. مؤلفههای عز ت نفس در روان شناسی: روانشناسان برای ایجاد و یا افزایش عز ت نفس مواردی را به عنوان مؤل فههای ایجادکنندۀ عز ت نفس در انسان برمیشمارند 1- قدرت: وقتی فرد احساس قدرت کند میتواند روی سایرین اثر گذارد و کارهایش را خوب انجام دهد و عزت نفس او باال برود )سیدنی 1397(. 5- مهم بودن: وقتی شخص متوجه میشود که اهمیت دارد و در زندگی برای دیگران مهم است عزت نفس او باال میرود )راجرز 1170(. 3- پایبندی به آداب و قوانین اجتماعی و اخالقی )راجرز 1170(. 1- موفقیت: هرچه شخص در انجام امور موفق باشد عزت نفس باالیی در او شکل میگیرد )شاملو 1390 ص 99 (. 2- واکنش و ارزیابی دیگران )آینه خودنما(: فرد برای دیدن خود به واکنشهای دیگران بهخصوص والدین توجه نموده و تصویر خود را در آن واکنشهای جدید میسازد که مقدار عزت نفس او مشخص میشود )هارتر -1.)1191 ادراک خویشتن: نقش خود فرد در شکل گیری عز ت نفس و قضاوت درباره خویشتن خویش بسیار مهم است )وین تین 1315(. چراکه عز ت نفس از این ادراک که رفتار شخص مناسب اخالقی و با ارزش است ناشی 7- میشود. مقایسه اجتماعی: یعنی استفاده از دیگران به عنوان معیار قضاوت برای خودسنجی که با استانداردهای مربوطه میباشد. رفتاری که به این استانداردها نزدیک باشد رضایت بخش بوده و عزت نفس باال میرود و رفتاری که به این استانداردها نزدیک نباشد رضایت بخش نبوده و به ذل ت منتهی میشود )مازلو 1170( زیرا ناهماهنگی بین خود واقعی و ایدهآل منجر به مشکالت عزت نفس میشود )پوپ -9.)1191 ایفای نقش: عز ت نفس از موفقیت در آنچه که در موقعیتهای اجتماعی فرهنگی با ارزش دانسته میشود ناشی میگردد. در واقع ایفای نقش مناسب در اجتماع موجب میشود فرد احساس کند که فرد با ارزشی در جامعه است )امامی فاتحیزاده 1371(. 1- رعایت امور اخالقی: عز ت نفس یک ارزشیابی اخالقی است و اخالق فقط به آنچه در اختیار انسان است راجع میشود یعنی به اموری که فرد در آنها آزادی انتخاب دارد. چراکه تنها احساس حرمت نفس معتبر است و تنها معیار ارزشمند فضیلت یعنی قو ۀ عقل اصیل تحریف نشده است )براندن 1371(.10- امنیت: احساس راحتی و ایمنی پایهای است که ساختار مؤلفههای دیگر بر آن اساس پایه ریزی

18 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز میگردد. آنگونه که کودک احساس ناامنی و خطر نماید در جذب مؤلفههای دیگر عز ت نفس با مشکل مواجه خواهد شد )یاری 1371(.11- پیوندجویی: احساس پذیرش با مقبولیت بهویژه در روابطی که مهم قلمداد میشوند و همچنین احساس پذیرفته شدن و مورد احترام قرار گرفتن از سوی دیگران نقش مهمی در ایجاد و افزایش عزت نفس دارد )ساپینگتون 1371(. 15- رسالتمداری: در این مؤلفه برخورداری از هدف و انگیزه در زندگی مورد نظر است )ساپینگتون 1371(. 13- شایستگی: این مؤلفه به احساس موفقیت و فضیلت در کارایی اشاره دارد که مهم و ارزشمند به نظر میرسد و شامل وقوف بر نیرومندیها و تواناییها و پذیرش ضعفها نیز میشود. یافتههای کوپر اسمیت مبی ن آن است که دانش آموزان واجد احساسات مثبت درباره خویش فراگیران با انگیزهای هستند که در کالس مشارکت فعالی بروز میدهند )اسمیت 1117(. 11- میزان دریافت رفتارهای احترام آمیز: متناسب با میزان پذیرش و عالقهمندی است که شخص از افراد مهم زندگیاش دریافت میدارد. در نتیجه انسان خود را همان گونه که ارزیابی میشود ارزیابی میکند )کوپر اسمیت 1117 (. 11- شیوۀ تفسیر تجارب و موفقیتها: که بر اساس ارزشها و آرزوهای فرد صورت میپذیرد )مازلو 1170(. 17- نحوه پاسخ فرد به از دست دادن ارزش: افراد ممکن است اعمال تحقیرکننده دیگران و یا شکستهای خود را کاهش تحریف و یا کامال سرکوب نمایند. ممکن است حتی قضاوت دیگران را رد کنند یا کاهش دهند و یا برعکس ممکن است به قضاوتهای افراد دیگر بسیار حساس باشند. این توانایی دفاع از عزت نفس تجربه اضطراب را کاهش و به حفظ تعامل شخص کمک میکند )مازلو 1170(. ب. مؤلفههای عز ت نفس در قرآن: از نگاه قرآن مهمترین مؤلفههای ایجادکنندۀ عزت نفس را میتوان در سه عامل اصلی 1- ایمان 5- عمل صالح و 3- تقوا دانست بهگونهای که مادامی که انسان آنها را کسب کند عزیز و کریم است. قدرت مال موقعیت نیرو علم فرزند و غیره معیار اصلی کرامت و عزت نیستند بلکه ارزش انسان به تقوای او است و تنها معیار کرامت و عزت نفس تقواست )ی ا أ ی ه ا الن اس إ ن ا خ ل ق ن اک م م ن ذ ک ر و أ ن ث ى و ج ع ل ن اک م ش ع وب ا و ق ب ائ ل ل ت ع ار ف وا إ ن أ ک ر م ک م ع ن د الل ه أ ت ق اک م إ ن الل ه ع ل یم خ ب یر

19 11 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا حجرات/ 13 (. و این عوامل تنها درجهت آزمایش الهی است تا میزان عز ت نفس انسانها مشخص شود )اع ل م وا أ ن م ا ال ح یاۀ الد ن یا ل ع ب و ل ه و و ز ین ۀ و ت فاخ ر ب ی ن ک م و ت کاث ر ف ی ال أ م وال و ال أ و الد ک م ث ل غ ی ث أ ع ج ب ال ک ف ار ن بات ه ث م ی ه یج ف ت راه م ص ف ر ا ث م ی ک ون ح طاما و ف ی ال آخ ر ۀ ع ذاب ش د ید و م غ ف ر ۀ م ن الل ه و ر ض وان و م ا ال ح یاۀ الد ن یا إ ل ا م تاع ال غ ر ور حدید/ 50 (. البته این عوامل به عنوان ابزار و وسیله میتوانند با معیار تقوا موجب افزایش کرامت و عز ت نفس در انسان مؤمن و فضل او نسبت به سایر موجودات شوند )و ل ق د ک ر م نا ب نی آد م و ح م ل ناه م ف ی ال ب ر و ال ب ح ر و ر ز ق ناه م م ن الط ی بات و ف ض ل ناه م ع لى ک ثیر م م ن خ ل ق نا ت ف ضیال اسرا/ 70 (. این ارزش )تقوا( در گرو ایمان و عمل صالح شکل میگیرد و حقیقت ایمان عبارت است از شناخت و آگاهی نسبت به خدا و صفات او و فرستادگانش و شناخت تمام فرامین و قوانینی که آنان با خود آوردهاند. عمل صالح انجام هرگونه کار نیک و شایستهای است که خداوند به آن امر کرده است. تقوای علمی تالش انسان در جهت علماندوزی و دوری از جهل است و تقوای عملی انجام واجبات با شرایط آن است )جوادی آملی 1311(. تمام مؤلفههای دیگر عز ت نفس با کسب و ایجاد این سه مورد حاصل میشود. اگر در روانشناسی عزت نفس در سایه ارتباط فرد با دیگران به ویژه ارتباط فرد با افراد مهم زندگیاش در دوران کودکی به وجود میآید از نظر قرآن عز ت نفس انسان تنها در سایه توجه و ایمان به خداوند به وجود میآید هر چند توجه به 70 اسراء دیگر عوامل تربیتی و تعاملی نقش بهسزایی در نگرش و ایجاد شخصیت او دارد اما عامل تعیینکننده نیست. از نظر قرآن شخصیت عزیز وکریم مبتنی بر مؤلفههایی شکل میگیرد که عبارتند از: 1- خود مسئولی: به این معنا که اگر هریک از ما نقش اصلی در گزینش و رفتار خود داشته باشیم عز ت و کرامت نفس در ما تقویت میشود )و ق ل ال ح ق م ن ر ب ک م ف م ن ش اء ف ل ی ؤ م ن و م ن ش اء ف ل ی ک ف ر إ ن ا أ ع ت د ن ا ل لظ ال م ین ن ار ا أ ح اط ب ه م س ر اد ق ه ا و إ ن ی س ت غ یث وا ی غ اث وا ب م اء ک ال م ه ل ی ش و ی ال و ج وه ب ئ س الش ر اب و س اء ت م ر ت ف ق ا کهف/ 51 ( و)زلزال/ 9-7 (. بنابر آیات ذکر شده دو نکته در اصل خود مسئولی مورد توجه است: اول اینکه انسان تصمیم گیرندۀ اصلی درباره رفتار خود است و دومین نکته اینکه در هرچه که انسان انجام دهد نتایجش به خود

20 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز او برمیگردد و نزد خداوند پاسخگو خواهد بود )شریف کاشانی 1391(. 5- آگاهانه زیستن: توجه به اینکه انسان از چه آفریده شده و هدف از آفرینش او چه بوده و سرانجام به کجا خواهد رفت از نشانههای بارز آگاهانه زیستن و موجد عز ت نفس است )أ ف ح س ب ت م أ ن م ا خ ل ق ن اک م ع ب ث ا و أ ن ک م إ ل ی ن ا ال ت ر ج ع ون مؤمنون/ 112 (. 3- مراقبه: به معنای این که انسان پیوسته اعمال رفتار و نیاتش را تحت کنترل و نظارت کامل درآورد. 1- هدفمند زیستن: مبنی بر اینکه انسان خود و جهان را هدفمند بداند و معتقد باشد که هیچ چیزی در جهان بیهوده آفریده نشده است )ال ذ ین ی ذ ک ر ون الل ه ق ی ما و ق ع ودا و ع لى ج ن وب ه م و ی ت ف کر ون فى خ ل ق السم و ت و اال ر ض ر ب ن ا م ا خ ل ق ت ه ذ ا ب ط ال سب ح ن ک ف ق ن ا ع ذ اب الن ار آل عمران/ 111 (. 2- با صداقت زیستن: یعنی وفاداری با اصول رفتاری در عمل»ک ون وا د ع اۀ الن اس ب أ ع م ال ک م و ل ا ت ک ون وا د ع اۀ ب أ ل س ن ت ک م«)مجلسی بیتا( هماهنگی بین آنچه میدانیم آنچه ادعا میکنیم و آنچه انجام میدهیم. در قرآن این امر مورد اهمیت بسیار قرار گرفته است و اصولی را چون اخالص در عبادت وفای به عهد راستی توصیه میکند تواضع و )و ال ذ ین ه م ل أ م ان ات ه م و ع ه د ه م ر اع ون معارج/ 35 مؤمنون/ 9 (. 1- رعایت تقوا»ل ب اس الت ق و ى ذ ال ک خ یر اعراف/ 51 «در مقابل آنچه که روانشناسان صورت جسمی و ظاهری را از مؤلفههای مهم عزت نفس میدانند. 7- قوی بودن و هراس در دل راه ندادن )إ ن ال ذ ین آم ن وا و ع م ل وا الص ال ح ات و أ ق ام وا الص ل اۀ و آت و ا الز ک اۀ ل ه م أ ج ر ه م ع ن د ر ب ه م و ل ا خ و ف ع ل ی ه م و ل ا ه م ی ح ز ن ون بقره/ 577 ب ل ى م ن أ س ل م و ج ه ه ل ل ه و ه و م ح س ن ف ل ه أ ج ر ه ع ن د ر ب ه و ل ا خ و ف ع ل ی ه م و ل ا ه م ی ح ز ن ون بقره/ 115 و...(. 9- توکل به خدا داشتن و با وجود تقوا به خدا امیدوار بودن )إ ن ی ن ص ر ک م الل ه ف ل ا غ ال ب ل ک م و إ ن ی خ ذ ل ک م ف م ن ذ ا ال ذ ی ی ن ص ر ک م م ن ب ع د ه و ع ل ى الل ه ف ل ی ت و ک ل ال م ؤ م ن ون آل عمران/ 110 إ ن م ا ال م ؤ م ن ون ال ذ ین إ ذ ا ذ ک ر الل ه و ج ل ت ق ل وب ه م و إ ذ ا ت ل ی ت ع ل ی ه م آی ات ه ز اد ت ه م إ یم ان ا و ع ل ى ر ب ه م ی ت و ک ل ون انفال/ 5 (. 1- داشتن بینش قوی و دوری از جهل و نادانی )مجلسی بی تا( حس خودشناسی و معرفت نفس )مجلسی بیتا( چراکه هر کس که نفس او گرامی باشد شهواتش نزد او خوار میگردد و دنیا در چشم او کوچک میشود )شریف الهیجی و 1373( ارزش خود را با معصیت خوار نمیگرداند )و أ م ا م ن خ اف م ق ام ر ب ه و ن ه ى الن ف س ع ن ال ه و ى نازعات/ 10 ( و هرگز سرکشی

21 21 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا و نافرمانی الهی نمیکند )علق/ 7-1 (. 11- دوری از محر مات )آمدی 1311(. 15- اعتقاد به قدرت ازلی ابدی خداوند )توبه/ 71 مائده/ 119 ش ه د الل ه أ ن ه ال إ له إ ل ا ه و و ال م الئ ک ۀ و أ ول وا ال ع ل م قائ ما ب ال ق س ط ال إ له إ ل ا ه و ال ع ز یز ال ح ک یم آل عمران/ 19 شعرا/ 1 انعام/ 11 حج/ 71 توبه/ 71 مائده/ 119 ) 13- استقالل و خود اعتمادی در عین نیاز و خضوع به خداوند )امین 1312(. 11- اعتقاد به مالکیت حقیقی پروردگار و یگانگی او )آل عمران/ 19 (. 12- حاکم بودن ارزشهای اصیل اسالمی بر زندگی شخص )نهج البالغه/ حکمت 10 (. 11- حرکت در صراط مستقیم )و ل ه د ی ن اه م ص ر اط ا م س ت ق یما نساء/ (. 17- پایبندی به سنتها و شعائر الهی )ذ ل ک و م ن ی ع ظ م ش ع ائ ر الل ه ف إ ن ه ا م ن ت ق و ى ال ق ل وب حج/ 35 ی ا أ ی ه ا ال ذ ین آم ن وا ل ا ت ح ل وا ش ع ائ ر الل ه و ل ا الش ه ر ال ح ر ام و ل ا ال ه د ی و ل ا ال ق ل ائ د و ل ا آم ین ال ب ی ت ال ح ر ام ی ب ت غ ون مائده/ 5 (. همچنین در بعد اجتماعی مهمترین مؤلفهها درجهت ایجاد عزت نفس وظایف متقابلی بین فرد و جامعه است که حصول آن شرایط عزت نفس را در پی دارد. وظایف اجتماعی وظایفی است که در قالب حضور در جامعه معنا پیدا میکند و بدون جامعه و در انزوای شخصی هیچ مصداقی نمییابد )کاویانی 1399(. ممکن است این وظایف به نهادهای اجتماعی یا به خود فرد از این حیث که عضوی از اجتماع است نسبت داده شود. انسان با وجود اراده و تعقل میتواند از عهدۀ وظایف اجتماعی خود در جهت رشد شخصیت و باال بردن عزت نفس خویشتن تالش کند. از این رو دارای وظایفی اجتماعی است ازجمله: برطرف کردن نیازهای شخصی و خانوادگی )و الل ه ج ع ل ل ک م م ن ب ی وت ک م س ک ن ا و ج ع ل ل ک م م ن ج ل ود ال أ ن ع ام ب ی وت ا ت س ت خ ف ون ه ا ی و م ظ ع ن ک م و ی و م إ ق ام ت ک م و م ن أ ص و اف ه ا و أ و ب ار ه ا و أ ش ع ار ه ا أ ث اث ا و م ت اع ا إ ل ى ح ین نحل/ ( دستگیری از نیازمندان)إ ن م ا الص د قات ل ل ف ق راء و ال م ساکین و ال عام لین ع ل ی ها و ال م ؤ ل ف ۀ ق ل وب ه م و ف ی الر قاب و ال غار مین و فی س بیل الل ه و اب ن الس بیل ف ریض ۀ م ن الل ه و الل ه ع لیم ح کیم توبه/ 10 ( مشارکت در امور اجتماعی)و ال ذ ین اس ت ج اب وا ل ر ب ه م و أ ق ام وا الص ل اۀ و أ م ر ه م ش ور ى ب ی ن ه م و م م ا ر ز ق ن اه م ی ن ف ق ون 39 /شوری ف إ ذ ا ق ض ی ت الص ل اۀ ف ان ت ش ر وا ف ی ال أ ر ض و اب ت غ وا م ن ف ض ل الل ه و اذ ک ر وا الل ه ک ث یر ا ل ع ل ک م ت ف ل ح ون جمعه/ 10 آل عمران/ 11 بقره/ 119 ( صیانت از عز ت اجتماعی )متقی 1101(.

22 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز بررسی ابعاد و جلوههای عز ت نفس در روانشناسی و قرآن الف. ابعاد و جلوههای عز ت نفس در روانشناسی: در روانشناسی به ابعاد و جنبههای مختلف عزت نفس اشاره رفته است. ابعادی که در صورت شکوفا شدن در عرصه زندگی انسان بیانگر برخورداری شخص از عزت نفس باال میباشد. این ابعاد در زمینههای اجتماعی تحصیلی خانوادگی جسمانی و کلی جلوهگر است که به اختصار به بررسی آنها پرداخته خواهد شد - عزت نفس اجتماعی: مسائل اجتماعی بر شخصیت افراد تأثیر به سزایی دارد زیرا ارزیابی فرد از خود مستلزم ارزشیابی دیگران از اوست افراد میدانند که در صورت دستیابی به موفقیت اجتماعی امتیازاتی برای آنها قائل خواهند شد که به طور معناداری بر زندگی آنها اثر میگذارد. ازجمله جلوههای عزت نفس اجتماعی میتوان به تعهد و مسئولیتپذیری و توانایی فرد در برقراری ارتباط سالم اشاره نمود )کوپراسمیت 1117(. - عزت نفس تحصیلی: این زمینه با ارزشیابی فرد از خودش به عنوان یک دانش آموز سروکار دارد اگر فرد خود را با معیارهای مطلوب تحصیلی منطبق بداند و استانداردهای پیشرفت تحصیلی خود را برآورده سازد دارای عزت نفس تحصیلی مثبت خواهد بود یعنی اگر یکی از جلوههای برونی عزت نفس برای وی قبول شدن در یک سال تحصیلی باشد و وی بتواند به چنین معیاری دست یابد دارای عزت نفس تحصیلی مثبتی است )گالسر.)1395 عزت نفس خانوادگی: عزت نفس خانوادگی انعکاس و جلوه احساسی است که فرد در مورد اعضای خانواده خود دارد. اگر او در خانه مورد عالقه و محبت افراد خانواده باشد احساس امنیت میکند و میتوان گفت عزت نفس او مثبت است. فردی که احساس میکند میکند مطمئن عضو ارزشمندی از خانواده است است عزت نفس باالیی خواهد داشت و به احترامی که از اعضای خانواده کسب بنابراین حس ارزشمندی در خانواده از مهمترین جلوههای عزت نفس در بعد خانوادگی میباشد )امامی فاتحی زاده.)1371

23 23 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا عزت نفس جسمانی )بدنی(: عزت نفس جسمانی بر رضایت فرد از وضعیت فیزیکی و قابلیتهای جسمانی خود آنگونه که به نظر میرسد مبتنی است. معموال در دختران این احساس رضایت مربوط به وضعیت ظاهری توانایی بدنی است )اسکیرالدی 1313(. و در پسران مربوط به وضعیت عضالنی و عزت نفس کلی: عزت نفس کلی تنها از یک جنبه متأثر نیست بلکه مجموع نظرات فرد راجع به جوانب مختلف عزت نفس را مشخص میکند. به عبارتی ممکن است فردی در یک جنبه عزت نفس پائین داشته باشد اما عزت نفس کلی او باال باشد. حوزۀ مشخص عزت نفس در قلمروهای رفتاری مختلف فرق میکند. برای مثال: کودکان خود را در جنبههای متفاوت به - نحو متفاوتی درجهبندی میکنند. ارزیابیهای آنان از مهارتهای جسمانیشان با ردهبندی مهارتهای اجتماعی تفاوت دارد و حس کلی آنان درباره ارزش خود لزوما به این که در مورد مهارتهای شناختیشان تا چه اندازه احساس خشنودی میکنند بستگی ندارد )ماسن 1370(. جلوههای عز ت نفس در قرآن. قرآن کریم در آیات متعددی جلوههای عزت نفس را بهطور مشخص بیان میکند. جلوههای عزت و کرامت در قرآن در دو حوزه فردی و اجتماعی انسان با توجه به ب عد الهی او قابل بررسی است جلوه توحیدی کرامت و عزت انسان: در بعد توحیدی عزت انسان عزیز و کریم همواره خود را مطیع در برابر حق میداند و صادقانه و با شهود و معرفت قدرشناس نعمتهای الهی است و شکر نعمتهای خداوند را به جای میآورد )و ل ق د آت ی ن ا د او ود و س ل ی م ان ع ل م ا و ق ال ا ال ح م د ل ل ه ال ذ ی ف ض ل ن ا ع ل ى ک ث یر م ن ع ب اد ه ال م ؤ م ن ین نمل/ 12 ( و عبودیت مطلق را در پیشگاه او عرضه میکند. چنین بینشی باعث میشود: انسان خود را فقیر به خداوند بداند )یا أ ی ه ا الن اس أ ن ت م ال ف ق راء إ ل ى الل ه و الل ه ه و ال غ ن ی ال ح مید فاطر/ 12 (. تمام وجود و نعمتهای خود را امانت الهی بداند. )احزاب/ 75 (. خود را متعهد به برگشت این امانت به صورت کامل به صاحب اصلی آن ببیند. )إ ن الل ه ی أ م ر ک م أ ن ت ؤ د وا ال أ مانات إ لى أ ه ل ها و إ ذا ح ک م ت م ب ی ن الن اس أ ن ت ح ک م وا ب ال ع د ل إ ن الل ه ن ع م ا ی ع ظ ک م ب ه إ ن الل ه کان س م یعا ب ص یرا نساء/ 29 ( هیچ

24 فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان درمانی سال هفتم شمارة 27 پاییز خیانت و کاستی در این امانت صورت ندهد )انفال/ 57 (. در این صورت حالت و ملکهای در انسان به وجود میآید که از یک طرف وجود خود را منتسب به وجود خداوند میداند و احساس عزت میکند و از طرف دیگر خود را محتاج به خداوند و فقیر و نیازمند به او میداند. در نتیجه نه عصیان و سرکشی میکند و نه خود را خوار و ذلیل میسازد )ی ق ول ون ل ئ ن ر ج ع نا إ ل ى ال م د ین ۀ ل ی خ ر ج ن ال أ ع ز م ن ه ا ال أ ذ ل و ل ل ه ال ع ز ۀ و ل ر س ول ه و ل ل م ؤ م ن ین و لک ن ال م ناف ق ین ال ی ع ل م ون منافقون/ 9 (. از نظر قرآن عز ت نفس تنها به حوزه زندگی مادی و مراحل مختلف آن محدود نمیشود بلکه عزت نفس در تمام مراحل زندگی مادی و معنوی انسان و در تمام لحظهها با او همراه است. این صفات تنها در گرو احساس رضایت و یا ارزیابی مثبت دیگران در مورد انسان نمیباشد بلکه حالتی است که به صورت ملکه درمیآید و این ملکه در ابعاد مختلف فردی و اجتماعی به گونهای انسان را رشد میدهد که هیچگاه احساس ضعف ذلت ناتوانی تکبر نا امیدی و... به او دست نمیدهد و همواره خود را در برابر خدا مطیع و فرمانبردار میبیند. بنابراین شخص عزیز و کریم خدا محور است و اعتقاد به جهان آخرت و حساب و کتاب و همچنین اعتقاد به نبوت و رسوالن الهی و امامان بر حق او )علیهمالسالم( دارد )صادق پور 1391(. - جلوه خانوادگی: در جلوه عز ت خانوادگی که مربوط به دو حوزه فردی و اجتماعی است انسان عزیز و کریم دارای رابطهای صمیمی با خانواده است و ارتباط و وظیفه خود را نسبت به اعضای خانواده دوسویه و متقابل میداند. قرآن و روایات اسالمی احکام و وظایف هر یک از اعضای خانواده را در موقعیتهای مختلف اینچنین بیان میکند: وظیفه فرد در درجه اول از دوران کودکی آموختن و کسب علم است. همانگونه که قرآن به این نقش ارزنده در اولین آیات نازل شده خود بر پیامبر اکرم)ص( یاد میکند و از نقش قلم و تعلیم سخن میگوید)علق/ 2-1 (. زیرا معرفت و بینش و تعلیم اساس خودشناسی و خداشناسی است و عز ت نفس اولین درس است. در حوزه اداره و تربیت خانواده توجه به امر کودک و تربیت او از وظایف انسان عزیز و کریم است زیرا چنین انسانی بدون قید و شرط به اعضای خانواده و بهخصوص فرزندان محبت میکند و اساس کرامت و عز ت آنها را با کرامت و عز ت خود فراهم میکند.

25 25 مفهوم شناسی تطبیقی عزت نفس در قرآن و روان شناسی انسانگرا - جلوه اقتصادی و اجتماعی عزت نفس: شخص عزیز و کریم با ایجاد شرایط اقتصادی و اجتماعی مناسب برای خانواده خویش نقش بسزایی در به وجود آمدن نگرش کلی بر زندگی افراد دارد اگر این وضعیت مطلوب باشد احساس عزت نفس و کرامت خود را برای افراد به ویژه کودکان در پی دارد و اگر نامطلوب باشد موجب احساس حقارت میشود. در نگاه اسالم نبود ثروت گاه باعث ایجاد فقر و کفر میشود:»کاد الف قر أن ی کو ن ک فرا «)کلینی 1315 صدوق 1315( و گاه موجب طغیانگری است )ک ل ا إ ن ال إ ن س ان ل ی ط غ ى أ ن ر آه اس ت غ ن ى علق/ 7-1 (. در روانشناسی به مسأله تأمین اقتصادی و اجتماعی تأکید فراوانی در ایجاد عزت نفس شده است در حالی که قرآن کریم این عامل را مالک اصلی قرار نمیدهد و قناعتپیشگی و پرهیز از دنیازدگی را از جلوههای مهم عزت نفس میداند )مجلسی بیتا( و تنها اینها را وسیله ابتالء و آزمایش معرفی میکند )حدید/ 50 (. همچنین سخاوتمندی )ال ذ ین ی ن ف ق ون أ م وال ه م ب الل ی ل و الن هار س ر ا و ع الن ی ۀ ف ل ه م أ ج ر ه م ع ن د ر ب ه م و ال خ و ف ع ل ی ه م و ال ه م ی ح ز ن ون بقره/ 571 ( نیز از جلوههای دیگر عزت نفس در بعد اقتصادی میباشد و چه بسا انسان فقیری که از کرامت و عزت نفس برخوردار باشد زیرا معیار کرامت )حجرات/ 13 (. و عزت ثروت و مال و سرمایه نیست و تنها تقوا ایجاد ارزش میکند - جلوۀ نگرشی به افراد دیگر: شخص عزیز و کریم در نگرش خود به دیگران بر این عقیده است که دیگران نیز در مبدأ و معاد با او مشترکاند )ه و ال ذ ی خ ل ق ک م ف م ن ک م کاف ر و م ن ک م م ؤ م ن و الل ه ب ما ت ع م ل ون ب ص یر تغابن/ 5 - زمر/ 1 - غافر/ 17 ( و همه حق حیات دارند )انعام/ 121 ( و حیات نشانهای از رحمت است»ف انظ ر إ لى ء اث ار ر ح م ت الل ه ک ی ف ی حى ال أ ر ض ب ع د م و ته ا روم/ 20 «زیرا همه از وجود خدایند )فجر/ 51 (. این افراد در انجام امور خیر مشتاق و بر هم سبقت میگیرند )مائده/ 17 ( و بر این عقیدهاند که انسانها در قبال هم مسئولیت دارند و به یاری مسلمانان و عدم تسلط کافران مصمم هستند )ال ی ت خ ذ ال م ؤ م ن ون ال کاف ر ین أ و ل یاء م ن د ون ال م ؤ م ن ین و م ن ی ف ع ل ذل ک ف ل ی س م ن الل ه ف ی ش ی ء إ ل ا أ ن ت ت ق وا م ن ه م ت قاۀ و ی ح ذ ر ک م الل ه ن ف س ه و إ ل ى الل ه ال م ص یر آل عمران/ 59 (. اصل عدل و احسان هر دو از شروط ایجاد عز ت نفس است لذا مصالح معنوی را بر مصالح مادی مقد م میدارند )و ما